Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους για την έκταση του ελληνικού στοιχείου στην αλησμόνητη Μικρά Ασία. Τα αναφερόμενα βιλαέτια ήταν οι γενικές διοικήσεις (μεγάλες επαρχίες) και τα σαντζάκια οι μικρότερες. Το βιλαέτι (vilayet / eyelet / μπεηλερμπεηλήκι / βαλιλίκι),) διαιρείται στα σαντζάκια (sancak, μουτε-σαριφλίκι μετά το 1864), τα σαντζάκια σε καζάδες (καϊμακλίκι μετά το 1864) και οι καζάδες σε ναχιγέδες (δήμους).
του Πέτρου Μεχτίδη
Το βιλαέτι Προύσας βρίσκεται στη βορειοδυτική Μικρά Ασία. Είχε έκταση 68.000 χλμ2 (με άλλους υπολογισμούς, 73.800 χλμ2) και εκτεινόταν από το Αιγαίο (κόλπος του Αδραμυττίου, Αϊβαλί) ως την Προποντίδα στα βόρεια. Συνόρευε στα νότια με το βιλαέτι Σμύρνης και στα ανατολικά με τα βιλαέτια Άγκυρας και Ικονίου. Περιελάμβανε τμήματα της Μυσίας, Βιθυνίας, Αιολίδας και Φρυγίας.
Γενικά για το βιλαέτι Προύσας υπάρχει ο αριθμός των 211 ελληνικών σχολείων και 25.515 Ελλήνων μαθητών (Στ. Παπαδόπουλος «Νέα Έφεσος», 1965, σελ. 171), που επιβεβαιώνει και η στατιστική του Φεβρουαρίου 1919: 211 σχολεία, 563 δάσκαλοι και 26.615 Έλληνες μαθητές (Χάρτης Ελληνικών σχολείων και εκκλησίων κατά Φεβρουάριον 1919 στο «Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μ. Ασίας» Δ.Ι.Σ. 1967). Συγκριτικά με τις άλλες περιοχές της Μ. Ασίας, οι μαθητές στο βιλαέτι Προύσας είναι τρίτοι σε αριθμό, μετά το βιλαέτι Σμύρνης (56.625) και Τραπεζούντας (37.190). Στο βιλαέτι Προύσας έχουν καταγραφεί 65 πόλεις και 3.059 χωριά (βλ. σχετικά, Μεχτίδης, 2006, σ. 162).
Οι απαρχές της εκπαίδευσης στην περιοχή ξεκινάνε στα τέλη του 18ου αιώνα από την Προύσα, τα Μουδανιά, την Τρίγλεια και το Μιχαλίτσι. Η γνωστή οικογένεια των ευεργετών Ζαρίφη ίδρυσε την ίδια περίοδο σχολείο στο Βόρυ και στο Αϊβαλί ιδρύθηκε το 1803 η Ακαδημία. Έναν αιώνα μετά χτίστηκαν τα Ζαρίφεια Εκπαιδευτήρια της Τρίγλειας (1910), το Ιβανώφειο νηπιοπαρθεναγωγείο στο Παλλαδάριο, η Παπαδοπούλειος Σχολή στην Πέραμο και το Κεντρικό Ευγενίδειο Αρρεναγωγείο (1899) (Μεχτίδης, 2006, σ. 175).
Σχετικό με τα σχολεία της Προύσας είναι το απόσπασμα: «Εν τη συνοικία Βαλουκπαζαρίου Αλληλοδιδακτική σχολή, εις ην φοιτώσιν 100 μαθηταί, Παρθεναγωγείον μετά 40 μαθητριών. […] Εν τη συνοικία Καγιαμπάση Αλληλοδιδακτική Σχολή, […], Παρθεναγωγείον μετά 40 μαθητριών και Νηπιαγωγείον μετά 180 νηπίων. […] Εν τη συνοικία Δεμιρκαπύ Δημοτική σχολή, εις ην φοιτώσι περί τους 70 μαθητάς και μαθητρίας» (Κανδής, 1883, σ. 151).
Η πρωτεύουσα του βιλαετίου, η Προύσα, στις παρυφές του Ολύμπου (υψόμετρο 2.443 μέτρα) υπήρξε η πρώτη πρωτεύουσα των Οθωμανών το 14ο αιώνα (1326). Το 15ο αιώνα στην Προύσα ζούσαν μόλις 69 οικογένειες χριστιανών. Το 1883 μαρτυρούνται 4.202 Χριστιανοί (σε σύνολο 40.232 κατοίκων) και έφτασαν πριν την Καταστροφή τους 7.000 (Τούρκοι 80.000). Στην πόλη υπήρχε ακμάζουσα βιομηχανία μεταξιού με 19.000 κλώστριες, 164 κλωστήρια και ετήσια παραγωγή 750 τόνων ακατέργαστου μεταξιού. Πριν το 1922 λειτουργούσαν 50 ατμοκίνητα εργοστάσια / κλωστήρια μεταξιού ξένων και 87 Ελλήνων. Επίσης υπήρχε ειδική σηροτροφική σχολή.
Ένα άρθρο του 1841 περιγράφει την Προύσα: «…η μεγάλη αυτή πόλις είναι ικανώς εύκτιστος, και τόσον διά της βιομηχανίας (εις τα μεταξωτά μάλιστα, των οποίων μετρούνται 700 περίπου υφανταί) όσον και διά του εμπορίου μία των ακμαιοτάτων της αυτοκρατορίας. […] πολλά και ωραία λιθόκτιστα πανδοχεία και μεγαλοπρεπή θερμά λουτρά και ωραίας αναπηδητικάς πηγάς, αι οποίες πληθύνουν τας ευθυμίας της πόλεως» (Ανώνυμος, «Αποθήκη των Ωφελίμων Γνώσεων», 54, Ιούνιος, 1841, «Η πόλις Προύσα»).
Περίπου διπλάσιοι (13.000) ήταν οι Έλληνες στην παραλιακή Κίο (επίνειο της Νίκαιας), ενώ 6.800 στο Μιχαλίτσι, συγκοινωνιακό κέντρο μεταξύ Πανόρμου και Προύσας. Άλλη ελληνική κοινότητα στο σαντζάκι Προύσας ήταν τα Μουδανιά, με 4.500 Έλληνες. Τα Μουδανιά συνδέονταν σιδηροδρομικά με την Προύσα με γραμμή 42 χιλιομέτρων, που ολοκληρώθηκε το 1892 και ένωνε τις δύο πόλεις σε δύο ώρες. Το 1905 η κίνηση των εμπορευμάτων έφτανε τους 35.000 τόνους.
Στα παράλια της Προποντίδας βρίσκεται η Τρίγλεια (4.000 Έλληνες), γενέτειρα του Εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου Σμύρνης (1867-1922) και μοναστικό κέντρο ήδη από τη Βυζαντινή περίοδο, το Παλλαδάριον (3.000 Έλληνες), η Σιγή (3.590 Έλληνες) με σωζόμενο βυζαντινό ναό. Πενήντα χιλιόμετρα δυτικά της Προύσας, σε νησίδα της ομώνυμης λίμνης, βρισκόταν η Απολλωνία (2.500 Έλληνες).
Δυτικά του σαντζακίου Προύσας βρισκόταν το Μπαλικεσίρ, πρωτεύουσα σαντζακίου, όπου οι Έλληνες ζούσαν στους μαχαλάδες Αλή Φακίρ, Καράογλαν, Χαστάχανε, Τόπχανε, Σαάτχανε. Σημαντική ήταν η ελληνική κοινότητα Μπάλια με 6.000 Έλληνες, εργάτες οι περισσότεροι σε μεταλλείο αργύρου και μολύβδου. Στη Μπάλια εγκαταστάθηκαν και Πόντιοι μεταλλωρύχοι. Το μετάλλευμα εξαγόταν από το λιμάνι του Αδραμυττίου.
Στις ακτές της Προποντίδας οι ακμάζουσες κοινότητες συγκεντρώνονταν γύρω από την χερσόνησο της Κυζίκου (περίπου 20.000 Έλληνες, κυρίως αλιείς). Εκτός από την Αρτάκη (6.500 Έλληνες), την Πάνορμο (4.000) και την Πέραμο (3.500) σημειώνω την Κούταλη (2.000) του Παναγή Κουταλιανού (1847-1916), τον Μαρμαρά (9.200 Έλληνες) και την Αλώνη / Πασά λιμάν (5.000). Το μάρμαρο της Προκονήσου / Μαρμαρά ήταν γνωστό ήδη από την Αρχαιότητα. Τον 20ο αιώνα λειτουργούσαν 24 λατομεία με 500 εργάτες. Στην Αρτάκη υπήρχε παραγωγή 4.000.000 οκάδων ελιών και 1.000.000 οκάδων κρασιού. Δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό ότι οι κάτοικοι της Προποντίδας ήταν ικανότατοι σπογγαλιείς (μόνο στην Κούταλη υπήρχαν 30 σπογγαλιευτικά πλοία).
Στο εσωτερικό του βιλαετίου Προύσας, μακριά από τις πιο πλούσιες ακτές του Αιγαίου και της Προποντίδας, υπήρχε η Κιουτάχεια (5.000 Έλληνες), γνωστή για τα κεραμικά, το Εσκί Σεχίρ με 7.000 Έλληνες και το Ουσάκ (2.000 Έλληνες).
Από την εφημερίδα «Μνήμη», φ. 5 (Ιανουαρίου 2011) του Συλλόγου Μικρασιατών Ν. Καβάλας
Πηγή: mikrasiatis.gr (πλήρης βιβλιογραφία στο άρθρο «Ελληνικές κοινότητες στο Βιλαέτι Προύσας»)
Ιουλίου 28, 2016
Κωνσταντινάτο Σερρών
